Edgard Eeckman is voorzitter van de VZW Patient Empowerment. Voorheen was hij 16 jaar communicatiemanager van het UZ Brussel. Hij studeerde communicatiewetenschappen aan de Vrije Universiteit Brussel en is doctor in de media- en communicatiestudies. Hij is gastprofessor over Patient Empowerment aan o.m. de Erasmushogeschool Brussel.
Edgard is ook creatief actief: www.edgard.be.
Wie in de zorg werkt, voelt het doorlopend: het systeem wankelt. Wie eerlijk is, weet: het moet fundamenteel veranderen. Het boek ‘Zo kan zorg anders’ komt op een uitgelezen moment. Immers, het vertrekt van transitiewetenschap en biedt vijf mogelijke routes aan voor de toekomst van zorg, gezondheid en welzijn.
‘Zo kan zorg anders, De ontelbare kansen van de gezondheidstransitie’ van Herman Toch, Ann Maes en Dirk Van de Poel is een relevant én verfrissend boek. Daar zijn meerdere redenen voor.
Het is relevant omdat het baadt in een zorgrealiteit met ‘systeempijn’. Dat veel fundamenteel anders moet, is voor velen duidelijk. Tijdens een debat bij Mederi waaraan ik mocht deelnemen, stelde een arts dat het systeem eigenlijk zou moeten worden afgebrand en heropgebouwd. Zelf noemde ik het een ‘reboot’. Op vele terreinen en vanuit verschillende invalshoeken zijn microveranderingen bezig of worden er uitgetest. Het zorgsysteem is in transitie zonder te weten waar het heen gaat. Er is ernstige reflectie nodig. ‘Zo kan zorg anders’ biedt daartoe handvaten.
De eerste hoofdstukken van het boek spitten de kenmerken van ‘het dominante systeem’ om, het systeem zoals we dat vandaag nog overwegend kennen in België en Nederland. Zorgverstrekkers, zorgvragers en beleidsmakers hebben ten aanzien van het zorgaanbod in de loop der jaren sterke verwachtingen gecreëerd en zorgcriteria vastgelegd. Het boek noemt er zes: zorgzekerheid, kwaliteit en toegankelijkheid, betaalbaarheid voor patiënt én gemeenschap, inclusiviteit, respect voor privacy en aandacht voor menselijkheid.
Ons zorgsysteem is op!
Maar vandaag loopt dat dominant systeem op zijn einde. De aangegeven redenen zijn bekend: mensen worden ouder terwijl hun zorgnood stijgt, het systeem “is zijn ziel kwijt”, te gefragmenteerd en onbetaalbaar, er zijn zorgprofessionals tekort waardoor zorg niet meer gegarandeerd kan worden, er is zorgongelijkheid, over- én onderbehandeling, een gebrek aan veerkracht, een overmacht van de farmaindustrie en de verwachtingen van zorgvragers zijn veranderd. Velen ervaren deze kenmerken in hun dagelijkse job en delen de mening dat het echt anders moet. Maar er zijn veel ‘uittredingsdrempels ‘, zoals de auteurs het omschrijven. De nood aan verandering wordt nog niet door iedereen even hard aangevoeld. Burgers zijn verwend door een toegankelijke en betaalbare zorg waarvoor ze zelf weinig verantwoordelijkheid moeten dragen. Zorgverstrekkers van hun kant zijn geconditioneerd naar een financiële dynamiek die drijft op kwantiteit. En dan is er nog de vaststelling dat we doorgaans pas in actie schieten als het water ons tot de lippen komt. Toch is er een dringende nood aan ingrijpende actie.
De “Transition twenties”
Het boek is verfrissend door het vocabularium en de inzichten eigen aan transitiewetenschap. De auteurs zoomen in op de bredere maatschappelijke context waarin het dominante systeem is ontstaan en waarin het vandaag functioneert. Hun stelling is dat we vandaag niet in een VUCA-omgeving leven (‘volatile, uncertain, complex, ambiguous’) maar ze noemen ons tijdperk de ‘transition twenties’. De samenleving wordt nu geconfronteerd met een ‘meervoudige systeemcrisis’ en met transities op drie niveaus: 1) micro: op persoonlijk niveau, 2) meso: op het niveau van de organisaties 3) macro: op maatschappelijk niveau. Ze gaan in op allerhande transitiedynamieken en -patronen. We staan op “een kruispunt, aan het begin van een kantelfase” besluiten ze.
Wat is jouw profiel? Ben je een “vasthouder” die het dominante systeem wil bestendigen? Een “innovator” die het grondig wil aanpassen? Of een “veranderaar” die het over boord gooit en iets anders wil bouwen? Dat is niet vrijblijvend want elke systeemkeuze oefent een fundamentele invloed uit op je alledaagse manier van werken. Elkeen zal dus kleur moeten bekennen en kiezen tussen een van de drie. Het boek kan je bezielen want elke optie wordt in een afzonderlijk hoofdstuk verdiept.
Los van de keuze die je maakt, zal je geconfronteerd worden met evoluerende normen op vijf vlakken: 1) digitale transformatie, 2) de duurzaamheidsagenda, 3) de “just transition” (= een rechtvaardige toekomst), 4) medische doorbraken en 5) de actieve burger. Aan deze nieuwe normen valt niet te ontsnappen.
Vijf mogelijke routes
In het 10de en voorlaatste hoofdstuk worden 5 mogelijke routes beschreven. Route 1 het “Het gezondheidscollectief” en alle aandacht gaat er naar een holistische kijk om mensen gezond te houden. Je verlaat dan de dominante medisch-analytische visie op zorg. Overheid, haar partners en de markt bouwen een nieuw gezondheidssysteem waarin voluit gestuurd wordt op gezond houden, welzijn en geluk. Route 2 heet “Radicale preventie”. In dit systeem gaat de focus helemaal naar “nooit meer ziek worden” vertrekkend van een “perfect meetbaar en maakbaar mens- en wereldbeeld”. Het individu en zijn noden is er de kern van, technologie is zijn bondgenoot. Route 3 “Het ondernemende ecosysteem” is gedreven door de drang naar onafhankelijkheid en meer (persoonlijke) soevereiniteit. De “deelnemers-eigenaars” organiseren zelf de onderlinge solidariteit en vormen het systeem. Samenredzaamheid is er een kernbegrip van. Het systeem wordt een “coöperatieve samenleving”. Route 4 wordt “Het organiserende ecosysteem” genoemd. “Een selecte, kleine cluster van gelijkgezinde spelers” is aan zet. Zij “sturen, leiden, inspireren en controleren”. De leiding is dus in handen van enkelen. Route 5 wordt als “Human +” aangeduid. Er wordt gebouwd aan een betere mens. De oplossing wordt gezocht in het wegwerken van het lichamelijk en/of geestelijk falen om tot een beter leven en een betere toekomst te komen. Geneeskunde wordt “verbeterkunde”. Als er niets meer te voorkomen of te genezen valt, heb je ook geen peperduur gezondheidssysteem meer nodig.
Welke route kies jij?
Met ons huidig zorgsysteem kan het nog alle kanten uit. Transities zijn niet te voorkomen, maar ze kunnen wel bijgestuurd worden. Ongetwijfeld zijn en ontstaan er spanningen. Maar een transitie biedt ook opportuniteiten.
Tenslotte dagen de auteurs de lezer uit. Waar sta jij op dat kruispunt, op dat “transitieveld”? Welk systeem kies jij en welke rol wil je spelen om richting en snelheid van de verandering te beïnvloeden? De verschillende mogelijke rollen worden beschreven. Welk pad stippel je uit voor jezelf? Hoe kijk je zelf naar de mens en de wereld van vandaag en morgen? Wat is jouw gedroomde toekomst?
Een relevant boek dat transformaties verheldert en aanspoort tot (zelf)reflectie.
Lees ook de blog van Fons Van Dyck ‘De toekomst is samen’.
‘Zo kan zorg anders, De ontelbare kansen van de gezondheidstransitie’ van Herman Toch, Ann Maes en Dirk Van de Poel is uitgegeven bij Pelckmans, ISBN 978 94 6337 298 5. Het telt 191 bladzijden. Info ook op https://www.pelckmansuitgevers.be/zo-kan-zorg-anders.html
NIET TE MISSEN
Symposium ‘Communicatie, troef bij de fundamentele transitie van onze zorg’
De Belgische zorgsector staat voor existentiële uitdagingen waarbij communicatie noodzaak én voorwaarde is om de fundamentele veranderingen te ondersteunen, sturen en realiseren. Het symposium ‘Communicatie, troef bij de fundamentele transitie van onze zorg’ op 24 oktober 2024 gaat hierop dieper in. Info vind je HIER.