Het is een beetje deprimerend. Er gaat geen dag voorbij of je leest iets in de krant dat wetenschappelijk geen steek houdt. In de weekendbijlage van De Standaard (14/11/2020) beweert een performance artieste dat ze haar genen kan veranderen door te vasten. De journaliste doet geen moeite om er een kritische bedenking bij te maken. So what?, hoor ik sommigen denken. Wat maakt het uit dat iemand een opvatting heeft die geheel in strijd is met de moderne genetica? De gedachten zijn vrij et cetera. Juist. Maar dat wil niet zeggen dat die vrije gedachten ons ook vrijer maken.
“Hoe beter je inzicht in alles wat je denken en gedrag bepaalt, hoe vrijer je kan worden”
De Nederlandse filosoof Spinoza (1632-1677) hamerde erop dat we vrijer worden naarmate we beter zijn geïnformeerd. Vrijheid heeft volgens Spinoza niets te maken met de zogenaamde vrije wil. Die bestaat immers niet. Dat betekent evenwel niet dat we volkomen onvrij zijn, zoals een mechanische pop die je kan opwinden. De pop doet haar ding, maar ze heeft er geen enkele zeggenschap over. De pop, kortom, heeft geen autonomie. De mens, redeneerde Spinoza, heeft dan wel geen vrije wil, maar hij kan wel zijn autonomie vergroten. Dat doe je door je zo goed mogelijk te informeren. Hoe beter je inzicht in alles wat je denken en gedrag bepaalt, hoe vrijer je kan worden. Dat klinkt wat mysterieus, maar het valt in mensentaal uit te leggen. Een beter inzicht, dacht Spinoza, zorgt ervoor dat we onze zelfdeterminatie vergroten. Wie goed geïnformeerd is, denkt en handelt autonomer. Wie slecht geïnformeerd is, laat zijn denken en handelen meer bepalen door externe factoren. Vrijheid is het rationeel en goed geïnformeerd reduceren van alle keuzemogelijkheden, tot er maar een meer overschiet. Wie denkt dat het behoud van meerdere keuzemogelijkheden meer vrijheid biedt, vergist zich. In werkelijkheid leidt het tot besluiteloosheid en tot het risico dat de beslissing die men uiteindelijk neemt, op willekeur steunt. Dat tast de autonomie net aan, in plaats van ze te vergroten.
Wie Spinoza’s redenering volgt, begrijpt onmiddellijk het belang van betrouwbare kennis. Spinoza was dan ook een groot voorstander van het gebruik van de wetenschappelijke methodes. Hij stelde vraagtekens bij meerdere andere informatiebronnen, zoals de Bijbel, tradities of bijgeloof. Wie daarop een beroep doet om zijn denken en handelen te oriënteren, denkt misschien vrij te zijn. In werkelijkheid gaat het om een vorm van pseudo-vrijheid. De gedachten die men ontwikkelt, de beslissingen die men neemt en de daden die men stelt, zijn dan causaal bepaald door foutieve informatie, zonder dat men het zelf beseft. Dat leidt niet tot authentieke autonomie.
De overgrote meerderheid van die zogenaamde alternatieve geneeswijzen werkt niet.
Spinoza’s inzichten zijn ook nu nog geldig. Ze zullen dat ook blijven, zolang er mensen zijn. Mocht hij in onze tijd leven, zou hij ongetwijfeld bepleiten dat de geneeskunde, zoals zoveel mogelijk in het leven, evidence based moet zijn. Hij zou dubbelblinde, placebogecontroleerde en gerandomiseerde studies willen, en meta-analyses van die studies. Hij zou beroep doen op de Cochrane Library en Our World in Data en geen hoge pet op hebben van de zogenaamde alternatieve geneeswijzen. ‘Alternatief’ betekent hier immers, in het beste geval, dat we te maken hebben met een therapie die nog niet voldoende wetenschappelijk is getest. In het slechtste geval gaat het over iets wat men wel reeds wetenschappelijk onderzocht, maar door de mand gevallen is. De lijst van dergelijke nep-behandelingen is erg lang. Het gaat onder meer over homeopathie, iriscopie, Moermantherapie, neuraaltherapie, enzovoort. De overgrote meerderheid van die zogenaamde alternatieve geneeswijzen werkt niet. (Bedenk dat we ook niet spreken over alternatieve biologie, of alternatieve geschiedenis enzovoort, tenzij je een creationist of negationist bent.) Wie denkt dat die ongeteste of gebuisde therapieën toch een geneeskundige werking hebben, doet aan zelfbedrog. Wie ze gebruikt, denkt autonoom te zijn. Men verwerpt de zogenaamde ‘klassieke’ geneeskunde, en meent goede argumenten te hebben om te kiezen voor het ‘alternatieve’. Die argumenten deugen evenwel niet. Ik geef een voorbeeld, een klassieker: “Ik gebruik homeopathie, want dat is natuurlijker dan de chemische producten die de farmaceutische industrie ons opdringt”. Dat klinkt misschien op het eerste gezicht niet onredelijk. Maar er zitten meerdere denkfouten in. Ik geef één voorbeeld: iets wat ‘natuurlijk’ is, is niet per se beter dan wat door mensen is bedacht. Ik eet liever iets uit een chocoladefabriek dan een vliegenzwam uit het bos. Om de andere denkfouten te spotten, zie de boeken van Ben Goldacre: Bad Science (over alternatieve geneeskunde) en Bad Pharma (over wantoestanden in de farmacie).
Het is altijd en overal belangrijk om ons te laten leiden door de best mogelijke informatie. Maar in coronatijden misschien nog net een tikkeltje meer. “Ween niet”, schreef Spinoza”, en “wees niet verontwaardigd, maar begrijp!”.
___________________________________
Voortaan een melding krijgen als er nieuws is m.b.t. Patient Empowerment of als een nieuwe blog is gepubliceerd?
Abonneer je via de link op de homepage.
Zelf een blog schrijven voor de vzw Patient Empowerment? Laat het ons weten.
Hoewel ik het over de grond van de zaak zo goed als volledig eens ben met de schrijver, wil ik hier toch enkele kanttekeningen bijmaken. Het is voor een wetenschapper of zelfs voor een hoog opgeleide leek, gemakkelijker om aan betrouwbare informatie te komen én om te beoordelen of informatie überhaupt betrouwbaar is dan voor iemand die niet in een van beide categorieën valt. Daar zijn verschillende redenen voor, onder meer het feit dat bepaalde bronnen van wetenschappelijke informatie niet toegankelijk zijn voor leken. Iedere gek kan overal op het Internet gratis leren hoe een bom ineen te knutselen, maar evenwichtige, gefundeerde en volledige informatie over de gevolgen van de behandeling van borstkanker bijvoorbeeld, moet via vele poortjes passeren.
Daarnaast is een groot deel van evidence based medicine, vooral “based” op de “evidence” opgedaan bij het behandelen van jonge, blanke, volwassen en gezonde mannen. Zoek “menopauze” op en ineens krioelen de wetenschappelijke stukken van zinnen die beginnen met: “Aangenomen wordt…” Berucht is ook het feit dat prematuren jarenlang pijnlijke behandelingen ondergingen zonder verdoving omdat men “aannam” dat hun hersentjes nog niet rijp genoeg waren om pijn te voelen. Waarop ik, als leek en als moeder, de neiging heb om te zeggen: kijk dan gewoon eens naar hun gezicht, verdorie!
Ten derde en een beetje aanleunend tegen mijn eerste bezwaar, wordt informatie die bedoeld is voor de leek vaak zo wazig, positief, bevoogdend en geruststellend voorgesteld dat wie achteraf op de blaren moet zitten, zich behoorlijk genaaid voelt. Vooral als dat naaien ook nog eens onbehoorlijk gebeurd is, als u me deze melige woordspeling vergeeft.
Tot slot blijkt uit bijna iedere studie in de geneeskunde dat ook het effect van placebo’s bijna nooit nul is. Met andere woorden: ook aandacht heeft een invloed, evengoed als de mentale ingesteldheid van de patiënt/de proefpersoon. Iets wat in de praktijk door een aantal artsen wel eens over het hoofd wordt gezien. Het effect ervan niet meetbaar, Het werkt niet altijd en ook niet in alle situaties en voor alle individuen. En het is niet zomaar te herhalen. Maar het is wel een bekend gegeven, ook in de geneeskundige wetenschap en het wordt daar ook wel eens nuttig gebruikt.
Prachtig geschreven, en ik ben het er hartgrondig mee eens! Een belangrijk deel van mijn werk heeft betrekking op het verstrekken (en vaak “vertalen”) van evidence-based informatie zodat mensen goed geïnformeerd gezondheidsgerelateerde beslissingen kunnen nemen. Een belangrijke factor is ook welke informatie mensen wíllen horen, en daar kom je niet altijd gemakkelijk achter..