Dat met ouderen soms onrespectvol wordt omgaan, mag natuurlijk niet veralgemeend worden. Dat een en ander op dat vlak nochtans voor verbetering vatbaar is, wordt ook aangetoond door de publicatie van het boek ‘Respectvol communiceren met ouderen’.

Omgaan met ouderen heeft uiteraard niet louter te maken met het doeltreffend toepassen van communicatietechnieken, het gaat in de eerste plaats om een attitude, zowel van de oudere zelf als van wie hem of haar omringt. Van zodra je gelabeld wordt als ‘gepensioneerd’ voel je het stigma. “Kan je je nog een beetje bezighouden?” “Waw, jij hebt nog veel energie voor je leeftijd!” Oud zijn roept bovenal negatieve associaties op en leidt soms tot wat “ageism” wordt genoemd. Dat verwijst voor de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) naar “de stereotypen (hoe we denken), vooroordelen (hoe we ons voelen) en discriminatie (hoe we handelen) ten opzichte van anderen of onszelf op basis van leeftijd”.

We leven langer en overal ter wereld groeit zowel de omvang als het aandeel van ouderen in de bevolking. Veel meer aandacht gaat echter naar de socio-economische gevolgen van deze trend en naar de aandoeningen die vaak gepaard gaan met ouder worden dan naar het feit dat langer leven ook kansen biedt voor ouderen, hun familie en de samenleving als geheel. Extra jaren bieden de opportuniteit om nieuwe activiteiten te ontplooien, zoals vervolgonderwijs, een nieuwe carrière of een lang verwaarloosde passie. Ouderen leveren ook op vele manieren een bijdrage aan hun gezin en gemeenschap, of zetten nog actief hun expertise in.

Over & Oud?

Als je oud bent, ben je mee de oorzaak dat de sociale zekerheid onbetaalbaar wordt, zo wordt gesteld. In het Engels heet gepensioneerd heel veelzeggend “Retired”. Wie oud is, mag nog wel consumeren – want dat heeft economische meerwaarde – maar moet zich verder nergens mee bemoeien, zo weinig mogelijk in de weg lopen en zo min mogelijk opgejaagde anderen vertragen. Data, informatie en expertise worden gevalideerd, wijsheid niet. We moeten ‘grijs’ echter niet zien als een kost, maar als een uitdaging, zo schrijft Dirk Schyvinck in zijn boek ‘Wat als we straks 100 jaar worden?’ (Houtekiet, 2017), ook dat is een aspect van ‘sociale innovatie’.

Ouderen bieden terecht weerstand tegen deze negatieve attitude. Ze horen zich zoveel als kan ook zelf weerbaar op te stellen. In Nederland komen ze op voor hun rechten onder meer via de politieke partij 50Plus en in eigen land laten ouderen eveneens activistisch hun stem horen. Ik denk aan filosoof Jean Paul Van Bendegem en zijn boek met de veelzeggende titel ‘Wijs, Grijs & Puber, Pleidooi voor de burgerlijk ongehoorzame senior’ (ASP, 2020). Ikzelf maakte het ironische lied ‘Over & Oud’ dat te beluisteren is op Spotify en AppleMusic. Ik volg enthousiast de visie van Jean Paul Van Bendegem die senioren oproept om niet te klagen en te zagen, maar wel om zichzelf niet weg te cijferen en daarentegen hun (onderbouwde) mening te laten horen. En wie daarmee niet gediend is, krijgt als antwoord: “We zijn er dus ‘Deal with it!’”. De vzw Patient Empowerment plant om een boek over empowerment in woonzorgcentra uit te geven …

Afhankelijk & Kwetsbaar

Het empowermentperspectief vertrekt vanuit de vaststelling dat je door ziek te worden of fysiek en mentaal achteruit te gaan, afhankelijker wordt en daardoor ook kwetsbaarder. Als oudere loop je daarenboven in toenemende mate kans te vereenzamen en dat maakt het nog moeilijker om voor jezelf op te komen. Let wel: dat geldt niet voor elke senior. Het is dikwijls net die veralgemening die het ouderen lastig maakt. Oud worden en oud zijn, is voor elk individu anders. Maar ook wie alleen is en helemaal afhankelijk van de zorg, heeft recht op respect. Meer nog, het is onethisch en choquerend om net deze kwetsbare groep die zich haast niet kan verdedigen, onrespectvol te behandelen.

Wat houdt respectvol communiceren concreet in?

Auteurs Louis Heylen, Toon Blux, Karin Neijenhuis en Marc De Bodt hebben hun publicatie in 8 stukken ingedeeld. In het eerste deel leggen ze uit wat communicatie en communicatieproces inhouden en hoe die anders verlopen bij ouderen. Ze adviseren luister- en spreektechnieken, onderstrepen het belang van non-verbale communicatie en van de invloed van de omgeving op de communicatie. In deel 2 gaan ze dieper in op de gevolgen van veroudering en de communicatieve vaardigheden. Een belangrijk hoofdstuk omdat het mogelijke communicatieruis helpt begrijpen. Deel 3 behandelt kort het communiceren met ouderen in de dagelijks omgang. Het uitgebreide deel 4 geeft praktische communicatietips voor ouderen met specifieke beperkingen, meer bepaald dementie, verwardheid, niet-aangeboren hersenletsel (NAH) en gehoor- en gezichtsstoornissen. Deel 5 zoomt kort in op digitaal communiceren met ouderen. In deel 6 hebben de auteurs het over communiceren met ouderen met een anderstalige achtergrond. In deel 7 wordt communicatie met laaggeletterden aangesneden. In hoofdstuk 8 komt de ‘ondersteunende communicatie’ aan bod, d.w.z. de communicatievormen en – hulpmiddelen die communicatie kunnen faciliteren met ouderen die een ernstige stoornis, belemmering of beperking ervaren. Elk hoofdstuk eindigt met een puntsgewijze samenvatting en met referenties.

Communicatie als middel tot empowerment

Om meerdere reden is dit een nuttige gids voor zorgverstrekkers die met ouderen omgaan. Het boek behandelt de communicatie op een directe en concrete manier zonder overbodige theorie. De belangrijkste aspecten komen aan bod, weze het soms erg kort (het hoofdstukje over digitaal communiceren bijvoorbeeld). De publicatie is daarom aanbevolen als samenvattende vertrekbasis, als adequate en praktische gebruiksgids voor wie zich daarna nog verder in het onderwerp wil verdiepen.

Natuurlijk vind ik het jammer dat het belang van communicatie als middel tot empowerment niet wordt vermeld. Respectvol communiceren en omgaan met ouderen heeft ook alles te maken met actieve betrokkenheid en participatie, met deelnemen en samenwerken. Het gaat om luisteren en dialogeren. Empowerment van ouderen (en van eenieder!) staat voor gelijkwaardigheid en voor het sterken van een mens in het behouden, herstellen en sterken van (een gevoel van) zelfcontrole over zijn bestaan. Communicatie is daar het uitgesproken middel toe.

In de eerste plaats is respectvol communiceren met ouderen daarom een zaak van attitude, zoals overigens ook de auteurs in hun inleiding onderstrepen. Van een empowerment-attitude wat mij betreft.

‘Respectvol communiceren met ouderen’ van Louis Heylen, Toon Blux, Karin Neijenhuis en Marc De Bodt is uitgegeven door Gompel&Svacina en telt 162 bladzijden (ISBN 978 94 6371 200 2).
Info op https://gompel-svacina.eu/product/respectvol-communiceren-met-ouderen/