De geneeskunde is competitief geworden. Er is nood aan collectieve intelligentie en interdisciplinaire samenwerking. En aan een andere aanpak van complexe vraagstukken, zoals een pandemie.
We leven in een bijzonder disruptieve tijd, en dit wordt duidelijk in verschillende maatschappelijke domeinen. Deze maatschappelijke breuklijn toont zich reeds een aantal jaren en wordt versneld door de pandemie en de onzekerheid die ermee gepaard gaat.
Brandweermannen, ambulanciers en politiemannen zijn niet langer veilig tijdens soms levensreddende interventies, omdat sommige omstaanders zich tegen hen keren. De wetenschap wordt breed gewantrouwd: het concept ‘waarheid’, één van de grondslagen van onze maatschappij, lijkt niet langer een relevant gegeven. Overheidsagentschappen worden niet langer als vertrouwenwekkend gezien door de burgers die er de klanten van zijn. In de actuele gezondheidscrisis zien we dat de klassieke media het steeds vaker moeten afleggen tegen de sociale media en dat ‘alternatieve feiten’ (lees: onwaarheden) een steeds prominentere plaats innemen. Ten slotte komt ook de medische wetenschap steeds meer in een legitimiteitscrisis terecht.
Complottheorieën zijn van alle tijden en hebben veel aanhangers. Deze onbewezen theorieën zijn typisch voor perioden van grote maatschappelijke verandering en turbulentie. Veel mensen zijn angstig voor ontwikkelingen die ze niet goed begrijpen. Ze gaan dan zelf speculeren over wat er aan de hand is. Rond corona zien we complottheorieën ontstaan die bijzonder krachtig zijn en een grote maatschappelijke impact hebben. Het betreft immers een gezondheidscrisis met diepgaande gevolgen voor het maatschappelijke functioneren in het algemeen, en voor de zorgsector in het bijzonder.
Corona, een goed voorbeeld
Het Cynefin Framework[1] gaat uit van vier soorten situaties (zie ook de figuur verder). Ten eerste zijn er eenvoudige problemen. Als we een lekke fietsband hebben, dan is duidelijk wat ons te doen staat. Ten tweede kennen we technische vraagstukken. Een eenvoudig voorbeeld is de herstelling van een waterlek door een goed opgeleide loodgieter. Ook de bouw van een ziekenhuis is in wezen een technisch project. Op basis van intellectuele kennis, opleiding en ervaring zal een groep van experts het project tot een goed einde brengen. In een chaotische situatie, ten derde, moeten we eerst handelen en beslissingen nemen, zoals het geval was bij de aanslagen in 2016. Ten vierde is er het domein van het complexe. Hier kunnen we niet meer terugvallen om alleen maar technisch ‘hoofd’kennis en ervaring. Anders dan bij technische vraagstukken, is er een veelheid van factoren die op een niet-waarneembare wijze invloed uitoefenen op elkaar. De relatie tussen oorzaak en gevolg is onduidelijk. De menselijke en systeemfactor wordt dominant en vaak zijn de experts het niet eens over de situatie en het te bereiken resultaat. Ons analytische verstand alleen is niet langer voldoende. Vaak moeten we experimenteren met mogelijke oplossingen, tot we meer inzicht krijgen in de situatie. Voorbeelden van complexe vraagstukken zijn de vele mensen met burn-out, het dragen van de hoofddoek, het klimaat en corona.
De zorg: complexiteit bij uitstek
De zorgsector bevindt zich vandaag in een complexe situatie bij uitstek. De bevolking en de patiënten verwachten, ook op het vlak van corona, ‘technische oplossingen’ zoals die in veel situaties voorhanden zijn: relatief eenduidige antwoorden van experts en politici die het grosso modo met elkaar eens zijn over de te volgen aanpak. Echter, corona is geen technisch maar een complex vraagstuk. Denken we aan het continue voortschrijdende inzicht over de werking van de vaccins, de factoren die de overdraagbaarheid beïnvloeden, de rol van de kinderen in de besmetting, de varianten, de rol van het mondmasker, medische antwoorden in relatie tot de economie en het onderwijs, enzovoort. We zien een aanpak van de crisis die steeds verandert of evolueert, wat eigen is aan een complex vraagstuk, evenwel tot onbegrip van brede lagen van de bevolking. De zorg kan hierbij niet terugvallen op andere traditionele bronnen van kennis en maatschappelijke autoriteit. De regering, de universiteiten en de media, die eveneens een belangrijke rol spelen in de actuele gezondheidscrisis, zitten immers in een gelijkaardige legitimiteitscrisis. Mensen die geloven in complotten, zijn ervan overtuigd dat experts, ziekenhuizen, huisartsen, politici, farmabedrijven, enzovoort allemaal samen een rol spelen in een wereldwijde samenzwering. Dit stelt nieuwe, ongeziene uitdagingen, aan alle instellingen, organisaties en individuen die erbij betrokken zijn, zonder dat pasklare oplossingen voorhanden lijken.
Hoe moet het verder?
Vier factoren lijken mij van groot belang om vooruitgang te boeken in de actuele impasse. Ten eerste dienen we de typische kenmerken van complexiteit uit te leggen aan alle betrokken partijen: de bevolking, de patiënten, de politici, de politieke partijen, de experts, enzovoort. Ten tweede is het nodig om deze complexiteit te omarmen als ‘normaal’, en antwoorden te zoeken op een manier die tegemoetkomt aan de typische uitdagingen van complexe situaties. Ten derde dienen we in te zetten op de collectieve intelligentie. Dat is een aanpak waarbij alle betrokkenen op een toekomstgerichte wijze kijken naar de grote uitdagingen van het moment. Dit vraagt een nieuwe, multidisciplinaire aanpak van ons allemaal, artsen, ambtenaren, politici, experts, en patiënten. Ten vierde is het nodig om onze intellectuele kennis aan te vullen met andere bronnen van kennis en wijsheid, die zich bevinden in ons hart, in ons lichaam en in onze relatie met de wereld die ons omringt. De figuur hieronder geeft deze noodzaak weer:
Meer lezen? Bart Van der Herten, Shiftmakers. De kunst van (zelf)leiderschap in de 2020’s, 2021 (Witsand Uitgevers, 308 p.)
[1] Cynefin framework – Wikipedia