De zorg voor elkaar: Wat ‘The Care Manifesto’ ons leert

Zorg is een essentieel onderdeel van ons leven. Toch lijkt ze in onze samenleving steeds meer onder druk te staan. De analyse van The Care Manifesto, geschreven door The Care Collective, is niet nieuw, maar wel relevanter en actueler dan ooit.

Het boek The Care Manifesto biedt een scherpe analyse én hoopvolle oplossingen om zorg opnieuw centraal te stellen in de samenleving. Het zet zich af tegen een neo-liberaal discours en is daardoor erg politiek geladen. Als vzw Patient Empowerment nemen we geen politiek standpunt in, maar we kunnen ons wel vinden in het basispleidooi in het boek: we moeten meer zorg dragen voor elkaar.

Wat betekent de visie in het boek voor ons land, waar zorg en solidariteit in de samenleving verankerd zijn, maar waar we ook te maken hebben met complexe uitdagingen?

Zorg onder druk, ook in ons land

In The Care Manifesto stellen de schrijvers dat zorg wereldwijd in de verdrukking zit. Dit geldt ook in België, waar de verdeling van bevoegdheden zorgsystemen nog complexer maakt. Gezondheidszorg is grotendeels een federale verantwoordelijkheid, terwijl preventieve zorg en welzijn vallen onder de gemeenschappen. In Vlaanderen bijvoorbeeld wordt het beleid rond kinderopvang, ouderenzorg en thuiszorg geregeld door de Vlaamse overheid. Deze gelaagde structuur biedt kansen voor maatwerk, maar leidt ook tot versnippering en ongelijkheid.

Hoewel België een van de meest solidaire zorgsystemen ter wereld heeft, met bijvoorbeeld verplichte ziekteverzekering en een traditie van mantelzorg en vrijwilligerswerk, is de realiteit niet altijd rooskleurig. Mensen voelen zich vaker geïsoleerd, eenzaamheid neemt toe, en wie zorg nodig heeft, botst op grenzen in een systeem dat steeds minder ruimte biedt voor persoonlijke aandacht. Wachttijden in de geestelijke gezondheidszorg zijn een groot probleem, net als de stijgende werkdruk voor zorgverleners. De voorbije jaren lag de focus te eenzijdig op efficiëntie en controle. Hulp vragen aan een overheidsdienst leek op het verzoeken om een gunst, terwijl zorg krijgen een humanitair recht is (zie ook mijn boek ‘Marijke begrijpt het niet, Hoe humaan is onze zorg?’). Daarnaast voelen mantelzorgers zich vaak onvoldoende ondersteund, ondanks initiatieven zoals de uitkering mantelzorg. Lees daar maar de schrijnende blog van Dominique op na.

Zorg als recht, niet als luxe

Een centrale boodschap van The Care Manifesto is dat zorg een universeel recht moet zijn, geen luxe of voorrecht. Zorg moet zich uitstrekken over alle lagen van de maatschappij: in onze gezinnen, buurten, op het werk en in het beleid. Dit sluit aan bij de visie in Vlaanderen, waar wordt getracht zorg toegankelijk en betaalbaar te houden via onder meer de Vlaamse Sociale Bescherming (VSB). Deze zorgt voor tegemoetkomingen voor zwaar zorgbehoevenden, voor mensen met een handicap en voor ouderen met een zorgnood.

Maar er blijven hiaten. De toenemende vergrijzing zet de financiering van deze systemen onder druk. Daarnaast bereiken zorginitiatieven niet altijd iedereen, zeker niet in kwetsbare gemeenschappen. Het boek roept op tot een inclusieve aanpak, waarbij niemand wordt uitgesloten van de zorg die hij of zij nodig heeft. Vlaanderen kan hierin nog stappen zetten, bijvoorbeeld door sterkere ondersteuning van buurtnetwerken.

Wederkerigheid in zorg

Een van de belangrijkste inzichten uit The Care Manifesto is het idee van wederkerigheid: zorg is geen eenrichtingsverkeer. Iedereen geeft en ontvangt zorg, afhankelijk van de situatie. We zijn allemaal van elkaar afhankelijk en dat is ook een basisinzicht gekoppeld aan ‘patient empowerment’. Dit sluit goed aan bij initiatieven zoals de buurtzorgprojecten. Een voorbeeld hiervan is het Vlaamse platform Hoplr, waar buren elkaar vinden voor kleine zorgtaken of sociaal contact. Het is een sociaal netwerk dat de inwoners van een buurt dichter bij elkaar brengt. Het wordt ondertussen al gebruikt door meer dan 1.000.000 huishoudens in België en Nederland.

In een aantal gemeenten worden burgers aangespoord om samen zorg te dragen, bijvoorbeeld via cohousingprojecten. Dat zijn bemoedigend initiatieven, maar er zouden nog veel meer zorginitiatieven moeten komen die verschillen tussen mensen overstijgen om samen zorg te dragen voor iedereen. Elk leven is even belangrijk. De onvolkomenheden van overheden en hun (toenemende!) besparingsdrang mogen daartoe niet de basismotivatie zijn. Het besef dat we elkaar nodig hebben en voor elkaar het goede te doen, zijn dat wel.

Zorg vragen is geen zwakte, maar een natuurlijk onderdeel van wederkerigheid. Dit vraagt wel om een mentaliteitsverandering, waarbij zorg niet langer als iets ‘privé’ wordt gezien, maar als een gedeelde verantwoordelijkheid van de samenleving. Dat geldt overigens ook voor ‘patient empowerment’. Dat staat niet voor een neoliberaal discours waarbij individuele vrijheid primeert. De uitloper van ‘patient empowerment’ is om samen te (ver)zorgen. Dat sluit uiteraard mede-verantwoordelijkheid niet uit.

Zorg als sleutel tot maatschappelijke verandering

Een van de krachtigste ideeën in The Care Manifesto is dat zorg een sleutel kan zijn voor het aanpakken van grotere maatschappelijke problemen. Denk aan de klimaatcrisis, armoede of sociale ongelijkheid. Door zorg centraal te stellen, creëren we niet alleen meer verbondenheid, maar ook veerkrachtige gemeenschappen die beter bestand zijn tegen uitdagingen.

Een ander inspirerend idee uit het boek is dat zorg de basis kan vormen voor een rechtvaardigere en veerkrachtigere samenleving. Eigenlijk zijn wijkgezondheidscentra daar een voorbeeld van. Deze centra bieden multidisciplinaire zorg aan en focussen op preventie en gemeenschapszorg. Ze werken volgens een forfaitair systeem, waardoor zorg toegankelijk blijft, ongeacht iemands inkomen. Maar hun aantal blijft beperkt.

Het Vlaamse actieplan ‘Zorgzame Buurten’ is dan weer een voorbeeld van hoe lokale gemeenschappen worden ondersteund om zorg dichtbij huis te organiseren. Door democratische samenwerking tussen burgers, lokale besturen en zorgorganisaties ontstaat er een netwerk waarin niemand uit de boot valt. Van 1 maart 2022 tot en met 29 februari 2024 gingen 132 projecten in Vlaanderen en Brussel aan de slag met hun zorgzame buurt, gesubsidieerd door de Vlaamse overheid. 129 buurten werken nog een jaar verder aan de verduurzaming van hun zorgzame buurt. Zulke initiatieven zijn in lijn met de visie van The Care Manifesto om zorg te verankeren in gemeenschappen.

Van visie naar actie

Wat The Care Manifesto ons vooral leert, is dat verandering begint bij actie. België en Vlaanderen hebben een sterke basis, maar er is ruimte voor verbetering. Zorg kan verder versterkt worden door innovatieve ideeën en inclusieve structuren. Dit vraagt om collectieve inspanningen op elk niveau: van individuele burgers tot beleidsmakers.

Voor burgers begint het bij bewustwording. Kleine stappen, zoals hulp aanbieden aan een buur of vrijwilligerswerk doen, kunnen een groot verschil maken. Maar het vraagt ook om structurele veranderingen, zoals het aanpakken van de werkdruk in de zorgsector of het investeren in meer toegankelijke geestelijke gezondheidszorg.

Je hebt er burgers voor nodig die bereid zijn en die betrokken zijn met hun omgeving én de mouwen opstropen om er iets aan te doen. Die geëmpowerd zijn dus. Zo ook in de zorg waar we het ‘patient empowerment’ noemen. Daarom is het empoweren van mensen niet vrijblijvend, maar net essentieel, zoals ik schreef in mijn standpunt Waarom patient empowerment cruciaal is.

Tijd om zorg centraal te stellen

The Care Manifesto is een krachtige oproep om zorg niet als bijzaak te zien, maar als kern van wie we zijn. België en Vlaanderen hebben een rijke traditie van solidariteit, maar staan voor de uitdaging om zorg in een complexe, diverse samenleving te waarborgen. Naar mijn gevoel is die solidariteit vandaag bedreigd. Overheden en zorgorganisaties moeten ons zorgsysteem herdenken. Als zorgvrager kan je maar beter geëmpowerd zijn en erover mee nadenken en je stem laten horen als je niet wil dat over de veranderingen boven je hoofd wordt beslist.

Hoe kunnen wij zorg nog meer centraal stellen? Dat begint bij het erkennen dat zorg niet alleen een persoonlijke verantwoordelijkheid is, maar een gedeelde opdracht voor de hele samenleving. Het empoweren van individuen in en buiten de zorg is belangrijk, het empowerment van buurten en gemeenschappen is dat evenzeer. Het is een dynamisch proces waarin iedereen iets kan bijdragen, afhankelijk van zijn of haar mogelijkheden.

Zoals het boek benadrukt: zonder zorg verliezen we niet alleen de verbinding met elkaar, maar ook wat ons menselijk maakt.