Patient Empowerment vraagt om een gedragsverandering van zowel zorgvrager als zorgverstrekker. Maar dat is minder eenvoudig dan het lijkt. Waarom?
In een interview in de krant De Morgen (13/10/2022) heeft Herman Brusselmans het over zijn nieuwe boek, dat deels gebaseerd is op zijn jeugd in de Oost-Vlaamse gemeente Hamme. Brusselmans’ vader was een veehandelaar, en de jonge Herman was gevoelig voor het dierenleed waarvan hij regelmatig getuige was. Hij verwijst onder meer naar Little Joe, een stier:
“Het was een fantastisch mooi beest, mijn lievelingsdier en dat van mijn vader – ik heb het hem jarenlang kwalijk genomen dat hij uitgerekend dat beest heeft laten slachten. Ik heb het sowieso altijd lastig gehad met de slacht. Nu nog: rijden Muis en ik op de snelweg een beestenwagen voorbij, dan kijk ik naar links. Ik kan het niet aanzien.”
Waarop zijn vriendin Lena (‘Muis’) reageert: “En toch blijf je vlees eten.” Brusselmans antwoordt: “Ik weet het. ‘Dat beest is toch al dood’, zeg ik weleens, maar ik besef dat dat bullshit is. Het is erg om te zeggen, maar mijn grote vriend Little Joe heb ik naar alle waarschijnlijkheid ook voor een groot deel zelf opgegeten.”
Inconsequent zijn
Inconsequent zijn: het is voor iedereen herkenbaar. We weten dat we minder moeten eten, meer moeten bewegen en beter niet tot na middernacht naar Netflix kijken, maar we doen het telkens weer opnieuw. Wie maakt nooit de plechtige belofte aan zichzelf en anderen dat het er vanaf morgen anders zal aan toegaan? Om een poosje later vast te stellen dat alles bij het oude bleef. De weg naar de hel enzovoort. Om een oude grap aan te halen: een echte man komt altijd zijn beloftes na. Men hoeft hem er dus niet elk jaar opnieuw aan te herinneren.
Het probleem is intrigerend. Waarom slagen we er zo moeilijk in om ons gedrag te veranderen, zelfs niet wanneer we maar al te goed beseffen dat het in ons voordeel is om dat te doen? Anders handelen begint bij anders denken. Maar iedereen weet hoe lastig het is om een mening of een overtuiging bij te sturen. Dat valt vooral bij andere mensen op. We houden het soms niet voor mogelijk hoe koppig of dwaas iemand kan zijn. Het is zonneklaar dat iets wit is, en toch zegt die ene collega zwart. Jij weet dat het linksaf is, maar je partner zweert bij hoog en laag dat je naar rechts moet rijden. Natuurlijk is het verstandig en veilig om je te laten vaccineren, maar volgens je beste vriend moet je wel gek zijn om je met dat spul te laten inspuiten. Mochten we volkomen rationeel zijn, dan zou het ons geen moeite kosten om van mening te veranderen, als goede argumenten en objectieve data ons daar toe nopen. We zouden eenieder die ons op een fout wijst dankbaar zijn. Immers, wie wil door het leven gaan met een hoofd vol valse denkbeelden?
Zelfrechtvaardiging
De realiteit is anders. Tal van studies tonen aan dat we ons vastklampen aan een opvatting die zich meester van ons maakte, ook al is ze aantoonbaar fout of zelfs onzinnig. Dat geldt in het bijzonder voor opinies waarin we tijd en moeite investeerden. Ik kan in een spelletje Trivial Pursuit wel toegeven, zij het toch met enige tegenzin, dat de hoofdstad van Zimbabwe inderdaad niet Gaborone is maar Harare. Vasthouden aan mijn foute opinie zou bespottelijk zijn. Maar erkennen dat een boek waaraan ik jaren werkte de slechte recensies verdient die het kreeg, is heel wat anders.
De psychologen Carol Tavris en Elliot Aronson lichten dat uitvoerig toe in hun boeiende boek Mistakes were made (but not by me) (2020). Ze analyseren het probleem vanuit meerdere perspectieven en tonen helder aan hoe belangrijk het is om onze misvattingen en vergissingen onder ogen te zien. We zijn allen geneigd tot zelfrechtvaardiging. Dat leidt ertoe dat we wel fouten kunnen vaststellen, maar er de verantwoordelijkheid niet voor willen opnemen. Niemand voelt zich graag schuldig. Als we een of andere vorm van cognitieve dissonantie ervaren, dat wil zeggen een mentale clash tussen een gekoesterde mening enerzijds en informatie die daarmee in strijd is anderzijds, dan willen we zo snel mogelijk van dat vervelende gevoel af geraken. Iemand anders met de vinger wijzen, is dan vaak een optie. Een andere strategie is blijven vasthouden aan de overtuiging en extra argumenten zoeken om het ongelijk van de critici aan te tonen. Het reduceren van de dissonantie, om het even hoe dat in zijn werk gaat, heeft een duidelijk doel: betekenisvol omgaan met tegenstrijdige informatie, zodat we tenminste het gevoel hebben consistent te denken en te handelen. (Inderdaad, Les excuses sont faites pour s’en servir.) Dit leidt ertoe dat we ons liever vastklampen aan illusies die ons schijnzekerheden bieden, dan de ongemakkelijke waarheid onder ogen te zien. Het is een zeer menselijk kenmerk, en wellicht is het soms ook in ons voordeel. Als ik er op voorhand al van uitga dat ik geen kans maak voor een bepaalde job, heeft het geen zin dat ik solliciteer. Maar als ik mijn kansen overschat, krijg ik misschien de job, mede dankzij het zelfvertrouwen dat ik uitstraal. Die zelfoverschatting, net zomin als het bedenken van redenen tot zelfrechtvaardiging of van argumenten om onze cognitieve dissonantie weg te werken, is niet hetzelfde als bewust liegen. Iemand anders kan dat zo interpreteren – “hij liegt zichzelf iets voor” – maar de informatie die onze persoonlijkheid stabiel moet houden, doet zich aan onszelf niet voor als vals of leugenachtig. Integendeel, ze klinkt zinvol, logisch en rationeel.
Drogredenen …
Psychologen en filosofen toonden het bestaan van meerdere drogredenen aan die spontaan tot ons komen en die ons helpen om koppig vast te houden aan onze overtuigingen, ook als die niet deugen. Ik geef twee voorbeelden ter illustratie. De drogreden die men in het Engels The Sunk-Cost Fallacy noemt, komt erop neer dat we geneigd zijn om te blijven investeren in een mening of een handeling als we er eerder ook al tijd, moeite of geld instopten. Een zogenaamde Sunk-Cost is een kost die je maakte en die je hoe dan ook kwijt bent. Denk bijvoorbeeld aan al het werk dat je tot nu toe in je job, je relatie of je pianolessen stopte. Wat als je job je ongelukkig maakt, je relatie je deprimeert en je na al die jaren pianoles eindelijk snapt dat je helemaal geen muzikaal talent hebt. Zou het dan niet redelijk zijn om een andere job te kiezen, je partner te verlaten en een andere hobby te zoeken? Zoals men in het Engels zegt: Cut your losses. Blijf geen tijd of geld investeren in een verloren zaak. Ergens op een rationeel niveau snapt iedereen dat dit de meest verstandige optie is. Maar evengoed begrijpen we dat niemand makkelijk een job of een relatie opgeeft waarmee men reeds een lange tijd verweven is. Dan lijkt het alsof al die jarenlang geleverde inspanningen voor niks waren. Toch heeft het geen enkele zin om te blijven werken aan een huis, enkel en alleen omdat het reeds half af is, als men weet dat er nooit iemand zal in wonen.
Een ander voorbeeld is de gekende drogreden die in het Engels confirmation bias heet, het bevestigingsvooroordeel. Dat komt erop neer dat we, eens we overtuigd zijn van een opinie, op zoek gaan naar wat die opinie bevestigt, en alles negeren wat ze betwist of weerlegt. Het is van de meest hardnekkige denkfouten die we kunnen maken. Als ik denk dat een collega niet in aanmerking komt voor een bevordering, dan zie ik glashelder al zijn tekortkomingen, terwijl ik blind ben voor zijn verdiensten en verwezenlijkingen. Kom ik zelf in aanmerking voor een bevordering, dan vallen bij mijzelf al mijn positieve punten op. Mijn minpunten en gebreken zijn uiteraard onzichtbaar, toch voor mijzelf.
Houd er rekening mee!
Vasthouden aan valse overtuigingen mag in bepaalde contexten dan wel nuttig zijn, maar over het algemeen komt er enkel miserie en ellende uit voort. In het beste geval ervaren we een vorm van schijngeluk. Je job is saai, niet uitdagend en te weinig betaald, maar je blijft er trouw aan omdat je van het dagelijkse pendelen houdt of omdat je enkele toffe collega’s hebt. Of dat spiegel je jezelf toch voor, tot je ten prooi valt aan een burn-out, of na je pensioen beseft dat je reeds dertig jaar geleden op die aanbieding van een andere bedrijf had moeten ingaan. Op grotere schaal kunnen de gevolgen catastrofaal zijn, denk aan een dictator die blijft vasthouden aan zijn grote gelijk en honderdduizenden of miljoenen mensen in hun ongeluk stort.
We kunnen die cognitieve weeffouten niet zomaar herstellen. Ze zijn eigen aan de manier waarop we denken, meningen vormen, met informatie omgaan en daar vervolgens naar handelen. Wat we wel kunnen doen, is er ons bewust van zijn en er zoveel mogelijk rekening mee houden. Het is meteen ook de beste manier waarop we positieve gedragsveranderingen tot stand kunnen brengen.
Deze blog werd geschreven in het kader van de campagne.
