Zorgverstrekkers
Zorgvragers
Zorgorganisaties

Gezondheidsvaardigheden

Home > Zorgverstrekkers > Het belang van gezondheidsvaardigheden

Inhoudsopgave

Het belang van gezondheidsvaardigheden

Gezondheidsvaardigheden vormen samen het vermogen van patiënten om informatie over hun gezondheid te begrijpen, te verwerken en toe te passen. Voor zorgvragers zijn gezondheidsvaardigheden dus cruciaal om actief deel te nemen aan hun zorgproces. Voor jou als zorgverstrekker betekent dit dat je over de vaardigheden beschikt om complexe medische informatie toegankelijk en begrijpelijk te maken.

Wanneer patiënten in staat zijn om medische informatie te begrijpen, kunnen ze beter beslissingen nemen over hun gezondheid, behandelopties afwegen en instructies nauwkeuriger opvolgen. Dit leidt tot een groter gevoel van controle en zelfvertrouwen, wat hun welzijn verbetert en zorguitkomsten optimaliseert.

Jij als zorgverstrekker speelt daarbij een sleutelrol. Door gezondheidsvaardigheden van zorgvragers te versterken, bijvoorbeeld door duidelijke taal te gebruiken en informatie op een begrijpelijke manier over te brengen, doorbreek je communicatiebarrières en voorkom je misverstanden. Dit leidt tot betere samenwerking, meer betrokken patiënten en een verhoogde therapietrouw. Bovendien verbetert effectieve communicatie de vertrouwensband, waardoor zorgvragers zich gehoord en begrepen voelen.

Door in te zetten op het verbeteren van gezondheidsvaardigheden kan je niet alleen de kwaliteit van zorg verhogen, maar ook bijdragen aan empowerment van zorgvragers. Gezondheidsvaardigheden zijn dus een krachtig instrument om de zorg interactief en patiëntgericht te maken, wat uiteindelijk leidt tot betere gezondheidsresultaten.

Het vergroten van gezondheidsvaardigheden is een gedeelde verantwoordelijkheid: patiënten worden versterkt in de regie over hun gezondheid en zorgverleners krijgen de kans om zorg effectiever, duidelijker en empathischer te maken. Samen werken aan gezondheidsvaardigheden betekent betere zorg voor iedereen.

Hoe kan je als zorgverstrekker de gezondheidsvaardigheden van zorgvragers versterken?

1. Gebruik de teach-back methode.

Vraag je patiënt om in eigen woorden uit te leggen wat je hebt gezegd. Dit helpt om te controleren of de informatie goed is begrepen en geeft je de mogelijkheid om onduidelijkheden op te helderen.

2. Maak gebruik van visuele hulpmiddelen.

Diagrammen, afbeeldingen en brochures kunnen helpen bij het verduidelijken van complexe medische informatie.

3. Wees geduldig en luister actief.

Geef patiënten de ruimte om vragen te stellen en herhaal informatie indien nodig. Een zorgvrager kan zich soms overweldigd voelen en informatie missen tijdens een gesprek.

4. Moedig eigen onderzoek aan.

Patiënten die zelf op zoek gaan naar gezondheidsinformatie, bijvoorbeeld op het internet, zijn vaak meer betrokken bij hun zorgproces. Moedig die betrokkenheid aan en stuur hen naar betrouwbare bronnen.

5. Herken verschillen in gezondheidsvaardigheden.

Elk individu is anders. Culturele achtergrond, opleidingsniveau en eerdere ervaringen met zorg zijn allemaal van invloed op de gezondheidsvaardigheden van een patiënt. Wees je hiervan bewust en pas je aanpak aan.

Oorzaken van lage gezondheidsvaardigheden

1. Beperkte scholing

Het aantal jaar dat iemand school heeft gelopen, bepaalt in belangrijke mate z’n algemene geletterdheid. Op school leer je niet alleen lezen, schrijven en rekenen maar ook abstract denken, informatie opzoeken en verwerken, mondeling communiceren en met de computer werken. 

Hoe lager het opleidingsniveau, hoe lager de lees- en schrijfvaardigheid en de communicatieve, kritische en sociale vaardigheden. Laaggeletterde mensen hebben het vaak moeilijk om in een breed scala van situaties op de juiste manier op het zorgaanbod in te pikken. 

Wat zorgcommunicatie betreft, zijn mensen met lage geletterdheid grotendeels afhankelijk van mondelinge communicatie en van beeldmateriaal.

2. Lage cognitieve vaardigheden

Wie moeite heeft om hoofd- van bijzaken te onderscheiden, zich te organiseren, overzicht te houden, abstract te denken, te prioriteren, te plannen of dingen te onthouden, loopt het risico om ook lage gezondheidsvaardigheden te hebben. Cognitieve vaardigheden worden voor een groot deel, maar niet uitsluitend, op school ontwikkeld.

3. Beperkte beheersing van de Nederlandse taal

Ook wie wel voldoende geschoold is, kan moeite ondervinden om de weg te vinden in de gezondheidszorg of om zorggesprekken te voeren als hij of zij de Nederlandse taal onvoldoende beheerst.

4. Onzekerheden en emoties

Zorgvragers kunnen van slag raken als ze voor een ziekenhuisopname staan, medische onderzoeken moeten doorlopen of slecht nieuws moeten verwerken. Ook de ziekenhuisomgeving kan een zorgvrager in een gestresseerde, emotionele toestand brengen die verlammend werkt op het informatieproces.

Omgekeerd zijn er ook zorgvragers die net heel alert en scherp reageren als ze in situaties van stress, bezorgdheid en angst terechtkomen.

5. De geletterdheidseisen van de zorgomgeving

Zorginstellingen zijn meestal grote, complexe gebouwen waar de weg vinden lang niet evident is. Zorgprofessionals zijn bovendien hoogopgeleid en spreken en schrijven, vaak onbewust, in de taal van hun studies. Gezondheidsinformatie en -communicatie wordt hierdoor complexer dan eigenlijk bedoeld. Zorggesprekken met veel medisch jargon overdonderen zorgvragers, zeker als ze snel afgehandeld worden. Deze hoge geletterdheidseisen van de zorgomgeving zorgen voor een kloof tussen de gezondheidsvaardigheden van de zorgverlener en die van de zorgvrager.

Het niveau van iemands gezondheidsvaardigheid kan dus gezien worden als de individuele vaardigheden die versterkt of verzwakt worden door het kennisniveau van de Nederlandse taal, emoties en de geletterdheidseisen van de zorgomgeving zelf.

Risicogroepen voor lage gezondheidsvaardigheden

Zwakke gezondheidsvaardigheden komen voor in de hele samenleving. Toch zijn een aantal groepen kwetsbaarder dan andere. Het gaat om mensen die aan de volgende kenmerken beantwoorden:

Langdurig zieken en 75-plussers hebben 60% meer kans op lage gezondheidsvaardigheden.

Iedereen loopt risico

Een goede geletterdheid betekent niet automatisch gezondheidsvaardig zijn. Beschikken over gezondheidsvaardigheden is namelijk ook contextgebonden. Ongeacht opleidingsniveau, beroep, intelligentie of medische kennis kan iemand die zich lichamelijk en geestelijk niet goed voelt het informatie- en communicatieproces rond zijn gezondheid en zorg als moeilijk ervaren. Je kan dus hoogopgeleid zijn en toch over weinig gezondheidsvaardigheden beschikken.

 Daardoor treedt storing of onrust op. Mensen raken van slag als ze naar het ziekenhuis moeten, hebben moeite er de weg te vinden of vergeten het grootste deel van wat de arts tijdens het zorgconsult aan cruciale informatie meegeeft. Dat is heel begrijpelijk.

Een verborgen probleem

Omdat er een taboe op rust trachten mensen soms hun beperkte gezondheidsvaardigheden te verbergen. Zorgvragers die niet goed kunnen lezen of schrijven, schamen zich daarvoor en hebben vaak een heel arsenaal aan trucs om schrijf- en leessituaties te omzeilen. Het is aan een patiënt niet altijd zomaar te zien dat hij of zij laaggeletterd is of een taalachterstand heeft.

Lees hier hoe je lage gezondheidsvaardigheden kunt herkennen. Onthoud daarbij dat het enige doel is om de zorgvrager beter te kunnen ondersteunen.

De relatie geletterdheid-gezondheid

Geletterdheid heeft een belangrijk effect op diverse aspecten van de gezondheid.

Wie laaggeletterd is …

  • heeft minder kennis van ziekte en gezondheid
  • rapporteert vaker een matige gezondheid
  • bezoekt vaker de huisarts of specialist
  • wordt vaker en langer in het ziekenhuis opgenomen
  • benut minder preventieve onderzoeken
  • is minder therapietrouw
  • komt minder goed afspraken na
  • heeft moeite met bijsluiters en behandelschema’s
  • kan symptomen minder goed duiden
  • leeft minder gezond
  • neemt de eigen gezondheid minder makkelijk zelf in handen
  • heeft meer kans op hart- en vaatziekten, astma, chronische bronchitis, kanker, diabetes, rugklachten en psychische problemen
  • leeft minder lang

Laaggeletterden ondersteunen is dus belangrijk en niet vrijblijvend. Het is trouwens niet omdat iemand laaggeletterd is, dat zij graag haar zorg ondergaat. Laaggeletterdheid staat los van de wil om geëmpowerd te zijn.

Lage gezondheidsvaardigheden (h)erkennen

Hoe weet je dat een zorgvrager laaggeletterd is en dus vermoedelijk een laag niveau van gezondheidsvaardigheden heeft? Wie moeite heeft met lezen of schrijven, houdt dit liefst verborgen. Goed observeren is de boodschap. 

Tijdens persoonlijke contacten met zorgvragers kun je heel wat signalen oppikken die erop wijzen dat de patiënt mogelijk last heeft met lezen, schrijven, rekenen, begrijpen of toepassen van zorgcommunicatie. Als je dat herkent, kun je de zorgvrager meer en dus beter op maat ondersteunen.

Herkennen

Gedrag

  • Vouwt brieven of folders tot een heel klein formaat
  • Steekt documenten vaak in de zak van broek of jas
  • Is onhandig met pen en papier
  • Schrijft onvast en niet binnen de voorgeschreven ruimte
  • Gedraagt zich ongemakkelijk als er iets moet worden gelezen of geschreven
  • Beweegt de ogen niet over een tekst of formulier
  • Leest elke tekst hardop of beweegt de lippen bij het stillezen
  • Mist concentratie of laat zich bewust afleiden en storen
  • Begrijpt de vragen, instructies en informatie niet
  • Laat jou het formulier invullen
  • Neemt eenvoudige formulieren mee naar huis
  • Reageert niet op oproepen of uitnodigingen
  • Komt geregeld niet opdagen op de afspraak
  • Neemt medicijnen niet of verkeerd in

Taalgebruik

    • Gebruikt alleen de tegenwoordige tijd
    • Heeft een weinig gevarieerd woordgebruik
    • Gebruikt veel omschrijvingen
    • Antwoordt naast de kwestie
    • Vermeldt irrelevante details
    • Heeft moeite om de klacht te omschrijven
    • Presenteert klachten op een theatrale (overdreven) manier
    • Heeft moeite met chronologisch presenteren van een klacht
    • Stelt weinig of geen vragen, gedraagt zich eerder passief

    Uitspraken

      • “Dat formulier vul ik thuis wel in”
      • “Oei, ik ben mijn bril vergeten. Kunt u zeggen wat er staat?”
      • “Ik heb een lelijk handschrift. Kunt u dat voor mij invullen?”
      • “Er zat geen bijsluiter in het doosje.”
      • “Die bijsluiters zijn veel te ingewikkeld.”
      • “Ik dacht dat de afspraak morgen was.”
      • “Door de hoofdpijn kan ik vandaag niet lezen.”

      Checken

      Als je denkt dat een zorgvrager lage gezondheidsvaardigheden heeft, bestaan er een aantal eenvoudige, discrete manieren om je vermoedens te checken.


       → Vraag naam en adres op te schrijven
      Vaak volstaat het de zorgvrager te verzoeken om zijn of haar naam en adres op te schrijven of om een formulier zelf in te vullen om erachter te komen of er problemen zijn met lezen en schrijven.

       → Geef een folder op z’n kop
      Een folder (zonder illustraties) ondersteboven aanreiken, is een andere manier om dit uit te zoeken. Iemand die laaggeletterd is, zal de folder meestal niet spontaan omdraaien.

       → Vraag naar de jaren scholing
      Onthaalmedewerkers kunnen bij inschrijving discreet polsen naar het hoogst behaalde diploma of het aantal jaren school dat iemand volgde. Dat geeft een indicatie van iemands lees-, schrijf- en rekenvaardigheden en abstractievermogen. Op die manier kan snel een inschatting worden gemaakt van iemands gezondheidsvaardigheden. Via de onthaalbundel of het patiëntendossier kan dit niveau kenbaar gemaakt worden aan alle betrokken zorgprofessionals.

      Zorg er echter voor dat dit nooit leidt tot een vooroordeel over de gewenste informatie of communicatie van de zorgvrager.

      Erkennen

      Mensen die moeite hebben met schoolse vaardigheden schamen zich daar doorgaans voor. Tegelijk zijn ze vaak opgelucht als hun omgeving het opmerkt en er rekening mee houdt, door bijvoorbeeld de communicatie aan te passen. Als de vertrouwensrelatie goed zit, is doorverwijzen naar een volwassenenopleiding lezen en schrijven ook een uiting van erkenning en hulp. 

        • Pas de communicatie aan
        • Neem voldoende tijd voor het gesprek
        • Gebruik eenvoudige, duidelijke taal
        • Gebruik ondersteunend beeldmateriaal
        • Vraag om alles wat je uitgelegd hebt na te vertellen
        • Vul aan wat ontbreekt, herhaal wat niet duidelijk was
        • Moedig aan om vragen te stellen

      De principes die gelden voor mensen met lage geletterdheid, zijn in feite voor iedereen van toepassing, los van geletterdheid of scholing. Want heldere, duidelijke taal: daar heeft iedereen baat bij!

      Erkennen

      Mensen die moeite hebben met schoolse vaardigheden schamen zich daar doorgaans voor. Tegelijk zijn ze vaak opgelucht als hun omgeving het opmerkt en er rekening mee houdt, door bijvoorbeeld de communicatie aan te passen. Als de vertrouwensrelatie goed zit, is doorverwijzen naar een volwassenenopleiding lezen en schrijven ook een uiting van erkenning en hulp. 

        • Pas de communicatie aan
        • Neem voldoende tijd voor het gesprek
        • Gebruik eenvoudige, duidelijke taal
        • Gebruik ondersteunend beeldmateriaal
        • Vraag om alles wat je uitgelegd hebt na te vertellen
        • Vul aan wat ontbreekt, herhaal wat niet duidelijk was
        • Moedig aan om vragen te stellen

      De principes die gelden voor mensen met lage geletterdheid, zijn in feite voor iedereen van toepassing, los van geletterdheid of scholing. Want heldere, duidelijke taal: daar heeft iedereen baat bij!

      Onze blogs